Nnp 4 2012:neurologia 1-2006.qxd.qxd

Zespó³ post-polioCzêœæ II. Postêpowanie terapeutyczne Post-polio syndrome Part II. Therapeutic management Zak³ad Neuropatologii, Instytut Medycyny Doœwiadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, Polska Neurologia i Neurochirurgia Polska 2012; 46, 4: 372-378DOI: 10.5114/ninp.2012.30270 Pacjenci z zespo³em post-polio powinni siê znajdowaæ pod The care of patients with post-polio syndrome ought to be car- opiek¹ wielospecjalistycznego zespo³u, z³o¿onego z lekarzy, ried out by a multidisciplinary team of specialists, including rehabilitantów, psychologów oraz pracowników opieki socjal- medical professionals, specialists of rehabilitation, psycholo- nej. W celu zmniejszenia objawów zespo³u post-polio mo¿na gists and social workers. Many therapeutic strategies might stosowaæ ró¿ne strategie lecznicze. Obecnie postêpowanie be employed to reduce the late effects of polio. Today, the ma - terapeutyczne oparte jest na metodach niefarmakologicznych, nagement of post-polio syndrome is based on non-pharma- obejmuj¹cych modyfikacjê stylu ¿ycia, zmniejszenie aktyw- cological intervention, including lifestyle modification, dec - noœci fizycznej, stosowanie okresów odpoczynku oraz pro- rease of physical activity, rest periods during the day and an wadzenie indywidualnego programu rehabilitacji.
individually tailored training program.
S³owa kluczowe: polio, zespó³ post-polio, póŸne efekty polio, Key words: polio, post-polio syndrome, late effects of polio, niaæ liczne, dodatkowe, póŸne powik³ania polio oraz pro-ces starzenia, poniewa¿ osoby, które przeby³y zaka¿enie Zespó³ post-polio (post-polio syndrome – PPS) stanowi polio w latach 50. ubieg³ego wieku, obecnie wkraczaj¹ jednostkê chorobow¹ o okreœlonych kryteriach diagno- w 6. i 7. dekadê ¿ycia [4–6]. Zespó³ post-polio, ze wzglê - stycznych [1], jednak pacjenci z póŸnymi objawami polio du na udokumentowany przewlek³y przebieg, powinien czêsto maj¹ trudnoœci z uzyskaniem prawid³owego roz- byæ traktowany jako przewlek³e schorzenie neurologiczne poznania i leczenia. Wynika to zarówno z heterogenno- œci demonstrowanych objawów klinicznych, ci¹gle nie dokoñca wyjaœnionej etiopatogenezy, braku specyficznych testów diagnostycznych, jak i braku zrozumienia istoty zespo³u post-polio w œrodowisku medycznym [2,3].
Postêpowanie terapeutyczne w przypadku pacjentów Zespó³ post-polio jest schorzeniem o zró¿nicowanej z PPS powinno byæ wielokierunkowe i musi uwzglêd- symptomatologii. Nie ma dwóch osób po polio i dwóch Adres do korespondencji: prof. dr hab. Ewa Matyja, Zak³ad Neuropatologii, Instytut Medycyny Doœwiadczalnej i Klinicznej im. M. Mossakowskiego PAN,ul. Pawinskiego 5, 02-106 Warszawa, e-mail: matyja@cmdik.pan.plPracê otrzymano: 1.07.2011; przyjêto do druku: 21.09.2011 Neurologia i Neurochirurgia Polska 2012; 46, 4 miêœni u tej samej osoby, które wykazywa³yby taki sam programie æwiczeñ, ustalonym indywidualnie na podstawie stopieñ uszkodzenia, dlatego leczenie wymaga komplek - nasilenia os³abienia miêœni i ogólnego stanu zdro wia sowej oceny stanu zdrowia pacjenta [7]. Nale¿y wzi¹æ pod [4,19] oraz fizjoterapii [20]. Wczeœniejsze badania su- uwagê problemy medyczne, psychospo³eczne oraz zawo- ge rowa³y, ¿e wyczerpuj¹ce æwiczenia czêœciowo odner- dowe pacjenta. Postêpowanie terapeutyczne powinno wionych miêœni mog¹ powodowaæ ich przeci¹¿eniebyæ prowadzone przez interdyscyplinarny zespó³, w sk³ad i postêpuj¹ce os³abienie [21,22], brakuje jednak dowo-którego wchodz¹ lekarze ró¿nych specjalnoœci (neuro- dów, ¿e nadmierna aktywnoœæ w sposób trwa³y mo¿e lodzy, pulmonolodzy, laryngolodzy, kardiolodzy, ortope- uszkadzaæ miêœnie zajête wczeœniej przez polio. Przyczyn¹ dzi, psychiatrzy itp.), rehabilitanci, fizjoterapeuci, diete- os³abienia miêœni wskutek nadmiernego przeci¹¿enia tycy, pielêgniarki, psycholog i pracownik socjalny [6,8,9].
jest wyczerpanie metaboliczne, przekraczaj¹ce wydolnoœæ Istotny wp³yw na proces leczniczy maj¹ tak¿e tzw.
poszczególnych miêœni [23]. Ró¿ne sposoby utrzymy- grupy wsparcia, np. portale internetowe grupuj¹ce oso- wania aktywnoœci fizycznej u pacjentów z PPS, w³¹czaj¹c by po polio; w Polsce taki serwis dzia³a pod adresem: http:// æwiczenia izokinetyczne, izometryczne i wytrzyma³oœcio- postpolio.ofoonr.lublin.pl/. Leczenie pacjentów z PPS we, mog¹ siê okazaæ skuteczne, je¿eli tylko nie nasilaj¹ powinno uwzglêdniaæ wtórne procesy chorobowe oraz pro- objawów klinicznych [24–30]. Program æwiczeñ izo- ces starzenia siê. Ponadto nale¿y pamiêtaæ, ¿e osoby, któ- metryczno-izokinetycznych, które „nie nasilaj¹ znu¿enia”, re nie spe³niaj¹ wszystkich kryteriów diagnostycznych PPS, wyraŸnie poprawia si³ê miêœni, wymaga jednak unikania mog¹ odczuwaæ narastaj¹c¹ dysfun kcjê ruchow¹ i wyma- przeci¹¿enia oraz stosowania okresów odpoczynku pomiê - gaæ odpowiednich strategii terapeu tycznych [10].
dzy kolejnymi æwiczeniami [23,30–34]. Trzeba pa miê -taæ, ¿e koszt energetyczny podczas aktywnoœci ruchowej W leczeniu PPS nie ma wypracowanych standardów.
u osób po polio jest znacznie wiêkszy ni¿ u osób zdro- Jego podstawowym celem jest zmniejszenie objawów wych [35,36]. Polecan¹ metod¹ pozwalaj¹c¹ utrzymaæ zmêczenia i os³abienia miêœni oraz utrzymanie sprawnoœci miêœnie w dobrej kondycji s¹ krótkotrwa³e, np. 15-minu- fizycznej. Jest to leczenie objawowe i wspomagaj¹ce, a oce- towe, æwiczenia nienasilaj¹ce znu¿enia, wykonywane co na jego efektywnoœci pozostaje subiektywna [4,11,12]. drugi dzieñ, co zapewnia³oby odpowiedni¹ regeneracjê Do najbardziej skutecznych metod ³agodzenia obja- miêœni [9]. Do tej pory nie przeprowadzono jeszcze wów PPS nale¿y tzw. metoda „przyspieszania i zwal- d³ugofalowej oceny skutecznoœci takich æwiczeñ, niemniej niania”, zaproponowana przez Lauro Halsteada w 1998 r.
wstêpne wyniki sugeruj¹ ich pozytywny efekt na znu¿enie [13], w której podstawowym zaleceniem jest modyfikacja i aktywnoœæ fizyczn¹ po pierwszym roku terapii [20,37]. stylu ¿ycia z ograniczeniem aktywnoœci fizycznej i redu- Wydaje siê, ¿e æwiczenia w wy¿szej temperaturze oto- kowaniem stresu psychicznego. Pacjentom zaleca siê czenia, np. w rejonach o ciep³ym klimacie, mog¹ dawaæ wadzenie regularnych przerw na odpoczynek, lepsze efekty [38]. Ciep³o wywiera efekt przeciw bólowy sen/drzemkê w ci¹gu dnia, indywidualny program æwi- i æwiczenia w ciep³ej wodzie zmniejszaj¹ napiêcie miêœni.
czeñ, u¿ywanie lekkich ortez i aparatów zapobiegaj¹cych Æwiczenia dynamiczne w wodzie mog¹ równie¿ wp³ywaæ nadmiernemu przeci¹¿eniu koñczyn oraz kontrolê masy korzystnie na uk³ad sercowo-naczyniowy i poprawiaæ ogól- cia³a [14,15]. Bruno i wsp. [16] zalecaj¹ pacjentom po polio „10 przykazañ” i tzw. z³ot¹ zasadê polegaj¹c¹ na zre- Krótkotrwa³e æwiczenia si³owe o umiarkowanym na- zygnowaniu ze wszystkich aktywnoœci, które wywo³uj¹ tê¿eniu i z d³ugimi okresami odpoczynku s¹ równie¿ sku- znu¿enie, os³abienie lub ból. Zmiana stylu ¿ycia oraz sto- teczne w rehabilitacji pacjentów po polio [25,40]. Æwi- sowanie technik oszczêdzaj¹cych energiê w znacz¹cy spo- czenia aerobowe u osób doœæ sprawnych fizycznie mog¹ sób mog¹ zmniejszyæ objawy znu¿enia [17]. Nale¿y jed- poprawiæ ogóln¹ kondycjê i wytrzyma³oœæ uk³adu miêœ - nak pamiêtaæ, ¿e w przypadku uszkodzeñ strukturalnych niowego, bez potêgowania uszkodzenia os³abionych tworu siatkowatego aktywuj¹cego (reticular activating sys- tem – RAS) [18], zmiana stylu ¿ycia mo¿e nie przynieœæspodziewanych korzyœci. Odpowiednie ortezy, szczególnie lekkie ortezy wêglo- we, mog¹ zmniejszaæ zaburzenia biomechaniczne, osz - Postêpowanie rehabilitacyjne w przypadku pacjentów czêdzaæ energiê os³abionych miêœni i poprawiaæ zdolnoœæ z PPS powinno siê opieraæ na odpowiednio dobranym chodzenia [1,43,44]. U¿ywanie dodatkowych po mocy: Neurologia i Neurochirurgia Polska 2012; 46, 4 kul, chodzików lub wózków, mo¿e zwiê kszyæ mobilnoœæ wymaga dalszych badañ z randomizacj¹ [58]. Podawa- pacjentów i u³atwiæ im codzienn¹ aktywnoœæ, uwalniaj¹c nie prednizonu i amantadyny nie przynosi³o równie¿ spo- jednoczeœnie od stresu zwi¹zanego z ryzykiem uszko- dziewanych efektów terapeutycznych [59,60].
Du¿e nadzieje wi¹zano z suplementacj¹ koenzymu Q10, który mo¿e wp³ywaæ pozytywnie na metabolizm ener-getyczny miêœni u pacjentów po polio. Koenzym Q10 wyka- zuje w³aœciwoœci antyoksydacyjne, wp³ywa na fosforylacjê Os³abienie miêœni oddechowych, w po³¹czeniu z de - oksydacyjn¹ mitochondriów oraz na kr¹¿enie obwodowe formacj¹ klatki piersiowej w postaci skoliozy lub kifo- miêœni [61]. Badania nie wykaza³y jednak korzystnego skoliozy, mo¿e nasilaæ objawy niewydolnoœci oddecho- efektu terapeutycznego koenzymu Q10 w PPS [62].
wej. U takich pacjentów wskazane s¹ æwiczenia miêœni W terapii PPS rozwa¿ano równie¿ leki, mog¹ce po - od dechowych, rzucenie palenia oraz mobilizacja odkrz - prawiæ funkcjonalnoœæ uszkodzonych lub os³abionych ko- tuszania wydzieliny zalegaj¹cej w drogach oddechowych mórek nerwowych, stosowane w miastenii (pirydostygmi- [45,46]. Pocz¹tkowo zaburzenia oddechowe wymagaj¹ na) oraz w chorobie Parkinsona (bromokryptyna) [63]. jedynie wspomagania oddechu podczas snu. Podstawo - Do leczenia przewlek³ego znu¿enia próbowano w³¹ - wymi technikami terapeutycznymi powinny byæ w takich czyæ leki stosowane w depresji [64]. W niektórych do nie- przypadkach nieinwazyjne techniki przerywanej wentyla - sieniach stwierdzono efektywnoœæ trójpierœcieniowych cji z dodatnim ciœnieniem w drogach oddechowych (in - leków przeciwdepresyjnych w leczeniu znu¿enia, co mo¿e ter mittent positive pressure ventilation – IPPV), z aplika- wynikaæ ze zmniejszenia bólu oraz mo¿liwego efektu seda- torem ustnym lub nosowym [47]. Wczesne wprowadzenie tywnego, nie mo¿na jednak wykluczyæ bezpoœredniego nieinwazyjnych pomocy oddechowych mo¿e zapobiec wp³ywu na neuroprzekaŸniki: serotoninê i noradrenalinê.
ostrej niewydolnoœci oddechowej, powik³aniom w postaci Do tej pory wyraŸny efekt terapeutyczny u pacjentów zaka¿eñ dróg oddechowych, hiperkapni i rozwoju serca z PPS uzyskano jedynie przy do¿ylnym podawaniu p³ucnego, najczêœciej wymagaj¹cego hospitalizacji lub immunoglobulin (IVIG) [65–69]. Badania zosta³y prze- intubacji [48]. Pacjenci rzadko wymagaj¹ d³ugotrwa³ej prowadzone na du¿ej grupie pacjentów, nie okreœlono jed- wentylacji mechanicznej, chocia¿ w okresie oko³oopera- nak dawki ani optymalnego czasu podawania leku [4].
cyjnym mo¿e byæ konieczne prowadzenie przed³u¿one- Potencjalny efekt terapeutyczny IVIG mo¿e byæ wywo - go oddechu za stêpczego. Tylko u niektórych pacjentów ³ywany poprzez kilka mechanizmów, w tym wp³yw na nale¿y rozwa¿yæ zastosowanie technik inwazyjnych z tra- receptory Fc, modulacjê aktywacji komórek B i T, neu- cheostomi¹ i kontrolowan¹ wentylacj¹ mechaniczn¹ [49].
tralizacjê patogennych przeciwcia³ oraz zmniejszenie Profesjonalne leczenie powinno równie¿ obejmowaæ stê¿eñ cytokin zapalnych w p³ynie mózgowo-rdzeniowym.
pacjentów po polio z objawami dysfagii i dysfonii [50– Terapia IVIG, pomimo potencjalnych efektów ubocznych, 52] oraz zaburzeniami po³ykania [53]. Problemy odde- uwa¿ana jest za doœæ bezpieczn¹ w licznych chorobach chowe i dysfagia musz¹ byæ traktowane jako potencjal- autoimmunologicznych, np. w zespole Guillaina-Barrégo i w przewlek³ej polineuropatii demielinizacyjnej. Dlate-go wydaje siê, ¿e w wybranych przypadkach PPS lecze-nie IVIG mo¿e byæ atrakcyjn¹ strategi¹ terapeutyczn¹.
W farmakoterapii pacjentów z PPS nale¿y unikaæ leków narkotycznych lub innych leków wp³ywaj¹cych na Leczenie farmakologiczne nie odgrywa znacz¹cej roli oddychanie. Przy stosowaniu analgetyków ³agodz¹cych w terapii pacjentów z PPS. W wiêkszoœci przypadków ból wa¿ne jest utrzymanie aktywnoœci ruchowej. testowane leki o ró¿nym punkcie uchwytu (leki przeciw -zapalne i neuroprotekcyjne) nie wykaza³y pozytywnychefektów. Pirydostygmina i modafinil nie wywiera³y ko - rzystnego efektu w znu¿eniu, utrzymaniu si³y miêœnio-wej oraz nie wp³ywa³y na poprawê jakoœci ¿ycia [54–57].
U pacjentów po polio mog¹ wystêpowaæ liczne pro- W jednym badaniu potwierdzono pozytywny efekt blemy ortopedyczne, spowodowane przewlek³ym, nie- lamo tryginy na znu¿enie, jakoœæ ¿ycia i ból po 2 i 4 ty - prawid³owym obci¹¿eniem uk³adu kostno-stawowego.
godniach, by³o to jednak badanie bez grupy kontrolnej Powstaj¹ce deformacje strukturalne w obrêbie koœci i sta- otrzymuj¹cej placebo i ocena skutecznoœci tego leku wów mog¹ powodowaæ objawy uciskowe nerwów obwo- Neurologia i Neurochirurgia Polska 2012; 46, 4 dowych i prowadziæ do zaburzeñ czynnoœciowo-struktu- typu A. Nie wiadomo, czy ten typ behawioralny stanowi ralnych, np. wywo³ywaæ utrwalone ustawienia zgiêciowe, wypracowany sposób radzenia sobie z przewlek³¹ chorob¹, z³amania, jak równie¿ nasilaæ zmiany zwi¹zane z osteo - czy te¿ jest efektem pewnych uwarunkowañ psychospo ³ecz- poroz¹, osteoartroz¹ i skolioz¹. Dlatego pacjenci po polio nych. Czêsto w stosunku do osób po polio u¿ywana jest powinni podlegaæ specjalistycznej opiece ortopedycznej.
nazwa „ocaleni po polio” (ang. postpolio survivors). Wiele Czasami wystarczy proste zaopatrzenie ortopedyczne, ko - lat po stoczeniu walki o zachowanie sprawnoœci fizycznej rekcja stawów skokowych i kolanowych lub odbarczenie i funkcjonowanie spo³eczne, osoby po polio musz¹ ponow- w odcinku szyjnym lub lêdŸwiowym krêgos³upa. W przy- nie zmierzyæ siê z nowymi problemami zdrowotnymi i zaak- padku postêpuj¹cej skoliozy, nasilenie objawów niewy- ceptowaæ powtórne nasilenie niepe³nosprawnoœci [73]. Nie- dolnoœci oddechowej mo¿e stanowiæ wskazanie do operacji korzystn¹ sytuacjê psychiczn¹ potêguje przeœwiadczenie, korekcyjnej krêgos³upa. Pacjenci po polio powinni dbaæ ¿e strategie terapeutyczne proponowane w stosunku do o utrzymanie odpowiedniego wskaŸnika masy cia³a, ponie- póŸnych efektów polio wykazuj¹ ograniczone oddzia³ywa- wa¿ nadwaga czêsto nasila schorzenia ortopedyczne. nie. Pacjenci z rozpoznanym PPS musz¹ zaakceptowaæ nie Os³abienie i zaniki miêœni u pacjentów po polio pro- do koñca poznan¹ etiologiê choroby i niejasn¹ prognozê wadz¹ do du¿ego ryzyka upadków i z³amañ koœci. Polio [74]. Dlatego mog¹ oni prezentowaæ emocje w postaci za - we wczesnym okresie ¿ycia ³¹czy siê ze spadkiem aktyw- przeczenia, z³oœci, frustracji, utraty nadziei, rzadziej nasi- noœci ruchowej i mobilnoœci, co wp³ywa na zmniejszenie lonej depresji [13,74]. Wszystkie te czynniki powoduj¹, ¿e mechanicznego oddzia³ywania na tkankê kostn¹, hamu- pacjenci z zespo³em post-polio powinni podlegaæ ocenie psy- je formowanie koœci przez osteoblasty i nasila procesy chologicznej oraz korzystaæ z indywidualnej lub grupowej resorpcyjne. W populacji osób po polio opisywano czêst- sze wystêpowanie osteoporozy, dlatego pacjenci wymagaj¹oceny densytometrycznej koœci i odpowiednio wczeœnie podjêtej terapii [70,71]. Stwierdzono, ¿e podawanie leków z grupy bisfosfonianów mo¿e zmniejszyæ ryzyko z³amañ Leczenie bólu u pacjentów po polio opiera siê na Pacjenci po polio wymagaj¹ szczególnej uwagi pod- kilku podstawowych zasadach: utrzymaniu prawid³owej czas przeprowadzania zabiegów chirurgicznych i znie- mechaniki cia³a, zaopatrzeniu os³abionych miêœni i sta- czulenia. W okresie oko³ooperacyjnym w postêpowaniu wów oraz modyfikacji stylu ¿ycia. Leczenie bólu typu I w tej grupie chorych powinna obowi¹zywaæ tzw. zasada (PPMP) obejmuje okresowy odpoczynek i æwiczenia roz- dwukrotnoœci [75]. Pacjenci po polio wymagaj¹ poda- ci¹gaj¹ce. Mo¿na stosowaæ ró¿ne leki, najczêœciej wyko- nia dwukrotnie mniejszej dawki œrodka znieczulaj¹cego, rzystuje siê kwas acetylosalicylowy i inne niesteroidowe poniewa¿ nawet ma³a dawka mo¿e dzia³aæ silnie i d³ugo- leki przeciwzapalne, leki rozluŸniaj¹ce miêœnie z klasy trwale wskutek uszkodzenia aktywuj¹cego uk³adu siat- benzodiazepin oraz leki u¿ywane powszechnie w lecze- kowatego, odpowiedzialnego za stan snu i czuwania niu przewlek³ego bólu, np. amitryptylinê. Leczenie bólu [18,76]. Osoby z zaburzeniami oddechowymi mog¹ mieæ z przeci¹¿enia typu II obejmuje modyfikacjê u¿y wania trudnoœci ze skutecznym usuwaniem wziewnych œrod- koñczyn oraz zabiegi z zakresu fizjoterapii, np. krioterapiê, ków znieczulaj¹cych w trakcie wybudzania ze znieczu- ciep³o, ultradŸwiêki, przezskórn¹ stymulacjê elektryczn¹ lenia ogólnego. Problemy mog¹ wyst¹piæ równie¿ przy nerwów oraz czasami niesteroidowe leki przeciwzapalne.
stosowaniu znieczulenia miejscowego, gdy¿ osoby po polio W niektórych przypadkach wskazane s¹ wstrzykniêcia kor- s¹ wra¿liwe na wszystkie zwi¹zki potêguj¹ce os³abienie tykosteroidów lub interwencja chirurgiczna. Leczenie bólu uszkodzonych wczeœniej motoneuronów. Dlatego te¿ biomechanicznego typu III obejmuje edukacjê w zakre- pacjenci z PPS nie powinni byæ poddawani tzw. chirur- sie postawy i biomechaniki chodu, zmniejszenie masy cia³a gii jednego dnia. Znieczulenie podoponowe pod kontrol¹ tomografii komputerowej mo¿e siê okazaæ bardziej bez-piecznym rozwi¹zaniem dla pacjentów z ciê¿k¹ deformacj¹ krêgos³upa, gdy¿ zmniejsza skutki inwazyjnej wentyla-cji mechanicznej [77].
Uwa¿a siê, ¿e istnieje tzw. osobowoœæ polio i osoby, Bardzo wa¿na jest opieka pooperacyjna – osoby po które przeby³y polio, czêsto przejawiaj¹ cechy zachowania polio s¹ dwukrotnie bardziej wra¿liwe na ból i dlatego Neurologia i Neurochirurgia Polska 2012; 46, 4 potrzebuj¹ dwukrotnie wiêkszej dawki leków przeciw- 16. Bruno R.L. The Ten Commandments of PPS. New Mobility. Post- bólowych i to przez dwukrotnie d³u¿szy czas. Zasada dwu- Polio Institute and International Centre for Post-Polio Education krotnoœci obowi¹zuje równie¿ w okresie rekonwalescen- and Research, http://www.postpolioinfo.com/library/tencom.pdf.
17. Rekand T., Korv J., Farbu E. i wsp. Lifestyle and late effects after cji. W przypadku osoby po polio wskazana jest fizjoterapia poliomyelitis. A risk factor study of two populations. Acta w obrêbie ³ó¿ka i powolne uruchamianie.
Neurol Scand 2004; 109: 120-125.
18. Bruno R.L., Cohen J.M., Galski T. i wsp. The neuroanatomy of post-polio fatigue. Arch Phys Med Rehabil 1994; 75: 498-504.
19. Grimby G., Jonsson A.L. Disability in poliomyelitis sequelae.
Modyfikacja trybu ¿ycia, rehabilitacja oraz od dzia - 20. Bertelsen M., Broberg S., Madsen E. Outcome of physiotherapy ³ywania psychospo³eczne maj¹ na celu zachowanie funk- as part of a multidisciplinary rehabilitation in an unselected polio cjonowania pozosta³ych miêœni na optymalnym poziomie population with one-year follow-up: an uncontrolled study. i utrzymania jakoœci ¿ycia pacjentów po polio.
J Rehabil Med 2009; 41: 85-87.
21. Perry J., Barnes G., Gronley J.K. The postpolio syndrome. An overuse phenomenon. Clin Orthop Relat Res 1988; 145-162.
22. Borg K., Borg J., Dhoot G. i wsp. Motoneuron firing and isomyosin type of muscle fibres in prior polio. J Neurol Neurosurg Autorka zg³asza brak konfliktu interesów.
Psychiatry 1989; 52: 1141-1148.
23. Agre J.C. The role of exercise in the patient with post-polio syndrome. Ann N Y Acad Sci 1995; 753: 321-334.
24. Tiffreau V., Rapin A., Serafi R. i wsp. Post-polio syndrome and rehabilitation. Ann Phys Rehabil Med 2010; 53: 42-50.
1. Farbu E., Gilhus N.E., Barnes M.P. i wsp. EFNS guideline on 25. Chan K.M., Amirjani N., Sumrain M. i wsp. Randomized diagnosis and management of post-polio syndrome. Report of controlled trial of strength training in post-polio patients.
an EFNS task force. Eur J Neurol 2006; 13: 795-801.
Muscle Nerve 2003; 27: 332-338.
2. Bruno R.L. Post-polio sequelae: research and treatment in 26. Agre J.C., Rodriquez A.A., Franke T.M. Strength, endurance, the second decade. Orthopedics 1991; 14: 1169-1170.
and work capacity after muscle strengthening exercise in 3. Boyer F.C., Tiffreau V., Rapin A. i wsp. Post-polio syndrome: postpolio subjects. Arch Phys Med Rehabil 1997; 78: 681-686.
pathophysiological hypotheses, diagnosis criteria, drug therapy.
27. Einarsson G. Muscle conditioning in late poliomyelitis. Arch Phys Ann Phys Rehabil Med 2010; 53: 34-41.
4. Farbu E. Update on current and emerging treatment options for 28. Ernstoff B., Wetterqvist H., Kvist H. i wsp. Endurance training post-polio syndrome. Ther Clin Risk Manag 2010; 6: 307-313.
effect on individuals with postpoliomyelitis. Arch Phys Med Rehabil 5. Bartels M.N., Omura A. Aging in polio. Phys Med Rehabil 29. Owen R.R., Jones D. Polio residuals clinic: conditioning 6. Gonzalez H., Olsson T., Borg K. Management of postpolio exercise program. Orthopedics 1985; 8: 882-883.
syndrome. Lancet Neurol 2010; 9: 634-642.
30. Spector S.A., Gordon P.L., Yildiz E. i wsp. Effect of strength 7. Dalakas M.C. How to design a therapeutic study in patients training in patients with post-polio syndrome. A preliminary with the post-polio syndrome. Methodological concerns and status report. Ann N Y Acad Sci 1995; 753: 402-404.
of present therapies. Ann N Y Acad Sci 1995; 753: 314-320.
31. Hildegunn L., Jones K., Grenstad T. i wsp. Perceived disability, 8. Jubelt B. Post-polio syndrome. Curr Treat Options Neurol 2004; fatigue, pain and measured isometric muscle strength in patients with post-polio symptoms. Physiother Res Int 2007; 12: 39-49.
9. Jubelt B., Agre J.C. Characteristics and management of post - 32. Feldman R.M., Soskolne C.L. The use of nonfatiguing stren - polio syndrome. JAMA 2000; 284: 412-414.
gthening exercises in post-polio syndrome. Birth Defects Orig Artic 10. Nollet F., Beelen A., Twisk J.W. i wsp. Perceived health and physical functioning in postpoliomyelitis syndrome: a 6-year 33. Einarsson G., Grimby G. Strengthening exercise program in post- prospective follow-up study. Arch Phys Med Rehabil 2003; 84: polio subjects. Birth Defects Orig Artic Ser 1987; 23: 275-283.
34. Fillyaw M.J., Badger G.J., Goodwin G.D. i wsp. The effects of 11. Elrod L.M., Jabben M., Oswald G. i wsp. Vocational implications long-term non-fatiguing resistance exercise in subjects with post- of post-polio syndrome. Work 2005; 25: 155-161.
polio syndrome. Orthopedics 1991; 14: 1253-1256.
12. Dean E. Clinical decision making in the management of the late 35. Nollet F., Beelen A., Sargeant A.J. i wsp. Submaximal exercise sequelae of poliomyelitis. Phys Ther 1991; 71: 752-761.
capacity and maximal power output in polio subjects. Arch Phys 13. Halstead L.S. Post-polio syndrome. Sci Am 1998; 278: 42-47.
Med Rehabil 2001; 82: 1678-1685.
14. Aston J.W., Jr. Post-polio syndrome. An emerging threat to polio 36. Brehm M.A., Nollet F., Harlaar J. Energy demands of walking survivors. Postgrad Med 1992; 92: 249-256, 260.
in persons with postpoliomyelitis syndrome: relationship with 15. Packer T.L., Martins I., Krefting L. i wsp. Activity and post-polio muscle strength and reproducibility. Arch Phys Med Rehabil 2006; fatigue. Orthopedics 1991; 14: 1223-1226.
Neurologia i Neurochirurgia Polska 2012; 46, 4 37. Davidson A.C., Auyeung V., Luff R. i wsp. Prolonged benefit 56. Trojan D.A., Collet J.P., Shapiro S. i wsp. A multicenter, in post-polio syndrome from comprehensive rehabilitation: randomized, double-blinded trial of pyridostigmine in postpolio a pilot study. Disabil Rehabil 2009; 31: 309-317.
syndrome. Neurology 1999; 53: 1225-1233.
38. Strumse Y.A., Stanghelle J.K., Utne L. i wsp. Treatment of 57. Nollet F., Horemans H., Beelen A. A multicenter, randomized, patients with postpolio syndrome in a warm climate. Disabil Rehabil double-blinded trial of pyridostigmine in postpolio syndrome.
39. Willen C., Sunnerhagen K.S., Grimby G. Dynamic water 58. On A.Y., Oncu J., Uludag B. i wsp. Effects of lamotrigine on exercise in individuals with late poliomyelitis. Arch Phys Med the symptoms and life qualities of patients with post polio syndrome: a randomized, controlled study. NeuroRehabilitation 40. Milner-Brown H.S. Muscle strengthening in a post-polio subject through a high-resistance weight-training program.
59. Dinsmore S., Dambrosia J., Dalakas M.C. A double-blind, Arch Phys Med Rehabil 1993; 74: 1165-1167.
placebo-controlled trial of high-dose prednisone for the 41. Oncu J., Durmaz B., Karapolat H. Short-term effects of aerobic treatment of post-poliomyelitis syndrome. Ann N Y Acad Sci 1995; exercise on functional capacity, fatigue, and quality of life in patients with post-polio syndrome. Clin Rehabil 2009; 23: 155-163.
60. Stein D.P., Dambrosia J.M., Dalakas M.C. A double-blind, 42. Dean E., Ross J. Effect of modified aerobic training on move - placebo-controlled trial of amantadine for the treatment of fatigue ment energetics in polio survivors. Orthopedics 1991; 14: 1243- in patients with the post-polio syndrome. Ann N Y Acad Sci 1995; 43. Heim M., Yaacobi E., Azaria M. A pilot study to determine the 61. Mizuno M., Quistorff B., Theorell H. i wsp. Effects of oral efficiency of lightweight carbon fibre orthoses in the management supplementation of coenzyme Q10 on 31P-NMR detected of patients suffering from post-poliomyelitis syndrome. Clin skeletal muscle energy metabolism in middle-aged post-polio subjects and normal volunteers. Mol Aspects Med 1997; 18 (supl.): 44. Brehm M.A., Beelen A., Doorenbosch C.A. i wsp. Effect of carbon-composite knee-ankle-foot orthoses on walking efficien - 62. Skough K., Krossen C., Heiwe S. i wsp. Effects of resistance cy and gait in former polio patients. J Rehabil Med 2007; 39: 651- training in combination with coenzyme Q10 supplementation in patients with post-polio: a pilot study. J Rehabil Med 2008; 40: 45. Klefbeck B., Lagerstrand L., Mattsson E. Inspiratory muscle training in patients with prior polio who use part-time assisted 63. Bruno R.L., Zimmerman J.R., Creange S.J. i wsp. Bromocriptine ventilation. Arch Phys Med Rehabil 2000; 81: 1065-1071.
in the treatment of post-polio fatigue: a pilot study with 46. Weinberg J., Borg J., Bevegard S. i wsp. Respiratory response implications for the pathophysiology of fatigue. Am J Phys Med to exercise in postpolio patients with severe inspiratory muscle dysfunction. Arch Phys Med Rehabil 1999; 80: 1095-1100.
64. Trojan D.A., Cashman N.R. Fibromyalgia is common in a post - 47. Gillis-Haegerstrand C., Markstrom A., Barle H. Bi-level po - poliomyelitis clinic. Arch Neurol 1995; 52: 620-624.
sitive airway pressure ventilation maintains adequate ventilation 65. Farbu E., Rekand T., Vik-Mo E. i wsp. Post-polio syndrome in post-polio patients with respiratory failure. Acta Anaesthesiol Scand patients treated with intravenous immunoglobulin: a double- blinded randomized controlled pilot study. Eur J Neurol 2007; 48. Bach J.R. Management of post-polio respiratory sequelae. Ann N Y Acad Sci 1995; 753: 96-102.
66. Kaponides G., Gonzalez H., Olsson T. i wsp. Effect of intravenous 49. Abaza M.M., Sataloff R.T., Hawkshaw M.J. i wsp. Laryngeal immunoglobulin in patients with post-polio syndrome – an uncon- manifestations of postpoliomyelitis syndrome. J Voice 2001; 15: trolled pilot study. J Rehabil Med 2006; 38: 138-140.
67. Gonzalez H., Ottervald J., Nilsson K.C. i wsp. Identification of 50. Sonies B.C., Dalakas M.C. Dysphagia in patients with the post- novel candidate protein biomarkers for the post-polio syndrome polio syndrome. N Engl J Med 1991; 324: 1162-1167.
– implications for diagnosis, neurodegeneration and 51. Soderholm S., Lehtinen A., Valtonen K. i wsp. Dysphagia and neuroinflammation. J Proteomics 2009; 71: 670-681.
dysphonia among persons with post-polio syndrome – a challenge 68. Dalakas M.C. Role of IVIg in autoimmune, neuroinflammatory in neurorehabilitation. Acta Neurol Scand 2010; 122: 343-349.
and neurodegenerative disorders of the central nervous system: 52. Sonies B.C. Dysphagia and post-polio syndrome: past, present, present and future prospects. J Neurol 2006; 253 Suppl 5: and future. Semin Neurol 1996; 16: 365-370.
53. Sonies B.C., Dalakas M.C. Progression of oral-motor and 69. Gonzalez H., Sunnerhagen K.S., Sjoberg I. i wsp. Intravenous swallowing symptoms in the post-polio syndrome. Ann N Y Acad immunoglobulin for post-polio syndrome: a randomised controlled trial. Lancet Neurol 2006; 5: 493-500.
54. Vasconcelos O.M., Prokhorenko O.A., Salajegheh M.K. i wsp.
70. Haziza M., Kremer R., Benedetti A. i wsp. Osteoporosis in Modafinil for treatment of fatigue in post-polio syndrome: a postpolio clinic population. Arch Phys Med Rehabil 2007; 88: a randomized controlled trial. Neurology 2007; 68: 1680-1686.
55. Horemans H.L., Nollet F., Beelen A. i wsp. Pyridostigmine in 71. Mohammad A.F., Khan K.A., Galvin L. i wsp. High incidence postpolio syndrome: no decline in fatigue and limited functional of osteoporosis and fractures in an aging post-polio population.
improvement. J Neurol Neurosurg Psychiatry 2003; 74: 1655-1661.
Eur Neurol 2009; 62: 369-374.
Neurologia i Neurochirurgia Polska 2012; 46, 4 72. Alvarez A., Kremer R., Weiss D.R. i wsp. Response of post - poliomyelitis patients to bisphosphonate treatment. PM R2010; 2: 1094-1103.
73. Hollingsworth L., Didelot M.J., Levington C. Post-polio syn - drome: psychological adjustment to disability. Issues Ment HealthNurs 2002; 23: 135-156.
74. Bruno R.L., Frick N.M. The psychology of polio as prelude to post-polio sequelae: behavior modification and psychotherapy.
Orthopedics 1991; 14: 1185-1193.
75. Bruno R.L. Preventing complications in polio survivors un - dergoing surgery. PPS Monograph Series. Volume 6(2). HarvestPress, Hackensack 1996.
76. Bruno R.L., Sapolsky R., Zimmerman J.R. i wsp. Patho physiology of a central cause of post-polio fatigue. Ann N Y Acad Sci 1995; 753: 257-275.
77. Bordes J., Gaillard P.E., Lacroix G. i wsp. Spinal anaesthesia guided by computed tomography scan in a patient with severepost-polio sequelae. Br J Anaesth 2010; 105: 702-703.
Neurologia i Neurochirurgia Polska 2012; 46, 4

Source: http://postpolio.ofoonr.lublin.pl/Zespol%20post-polio%20czII.pdf